Paciorkowce grupy B – wróg czyha na noworodki
WYDZIAŁ LEKARSKI
Istnieje pewna bakteria, nazywana paciorkowcem bezmleczności, która drzemie w drogach rodnych, nie dając z reguły żadnych objawów swojej obecności. Stanowi ona jednak śmiertelne niebezpieczeństwo czyhające na noworodki, a sprawa jej naukowego zbadania jest tym bardziej istotna, że mikroorganizm ten występuje średnio aż u jednej na cztery ciężarne kobiety.
W ostatnich latach, tak w europejskich, jak i w polskich klinikach, zanotowano wyraźny wzrost zachorowań wywołanych przez te paciorkowce. Częstość zakażeń wśród noworodków wynosi w zależności od badanej populacji od 0,2 do 2 przypadków na 1000 żywo urodzonych dzieci, osiągając w grupie wcześniaków 6,6 przypadków na 1000 żywo urodzonych. Niepokojący jest również fakt, iż coraz częściej badacze wykazują oporność tych bakterii na antybiotyki, co prowadzi do niskiej skuteczności podjętego leczenia.
Jak wygrać tę batalię?
Paciorkowce grupy B oznaczane są skrótem GBS, pochodzącym od ich angielskiej nazwy – Group B Streptococcus, a ich jedynym przedstawicielem jest gatunek Streptococcus agalactiae. Stanowi on część naturalnej flory człowieka, występując najczęściej w przewodzie pokarmowym oraz drogach rodnych (średnio u 10–30% badanych). Bakterie te mogą stać się przyczyną groźnych zakażeń płodu, ale także infekcji u noworodków, co może przyczynić się nawet do ich śmierci. Rezultatem ich aktywności są również zakażenia u kobiet w okresie połogu, osób w podeszłym wieku oraz pacjentów w stanie ograniczonej odporności (immunosupresji).
Aby zapobiec występowaniu zakażeń u noworodków, zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, kobiety będące w trzecim trymestrze ciąży powinny zostać poddane badaniu, które ma celu wykazanie obecności tych bakterii w drogach rodnych oraz odbycie. Nie zaleca się przeprowadzania leczenia w trakcie trwania ciąży, gdyż niedługo po odstawieniu leku, bakterie te, dostając się do organizmu wraz z pożywieniem, ponownie kolonizują przewód pokarmowy, a następnie drogi rodne ciężarnej. W przypadku uzyskania w trakcie badania dodatniego wyniku, przy porodzie podaje się pacjentce antybiotyk, który ma uchronić noworodka przed rozwojem zakażenia. Niestety istnieje wiele sytuacji, gdy taka profilaktyka jest niewystarczająca. Biorąc pod uwagę jej niepełną skuteczność, najlepszym, długoterminowym rozwiązaniem byłoby szczepienie. Pomimo intensywnych badań nad opracowaniem skutecznej szczepionki, prowadzonych przez zespoły naukowe z całego świata, wciąż nie dysponujemy gotowym produktem. Winne temu są same paciorkowce, gdyż chcąc dostosować się do zmiennych warunków środowiska, mają wyjątkową zdolność adaptacji i zmian w swoim materiale genetycznym. Zmienność genetyczna paciorkowców, związana często z danym obszarem geograficznym, stanowi kluczowy problem w wyborze odpowiedniego składnika do skonstruowania skutecznej szczepionki, która mogłaby zabezpieczyć całą populację pacjentów, a nie tylko niewielki jej odsetek.
Preparat bezpośredni z wymazu pobranego z pochwy barwiony
metodą Grama. Na zdjęciu widoczna komórka nabłonkowa, paciorkowce
grupy B (drobne ziarenkowce zabarwione na kolor fioletowy), komórki
układu odpornościowego oraz inne składniki flory fizjologicznej
dróg rodnych kobiet, fot.: M. Brzychczy-Włoch
Przeciwnik lepiej znany
Badania nad paciorkowcami grupy B prowadzone są w Katedrze Mikrobiologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego już od dziesięciu lat. Początkowo były realizowane w ramach projektu z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, a następnie finansowane z puli Narodowego Centrum Nauki. „Wyniki prowadzonych badań umożliwiły nam poznanie sytuacji epidemiologicznej i częstości kolonizacji tymi patogenami wśród kobiet ciężarnych i noworodków z powiatu krakowskiego. Stały się także inspiracją i punktem wyjścia do opracowania polskich rekomendacji mających na celu profilaktykę zakażeń GBS wśród noworodków. Ponadto, dzięki przeprowadzonym badaniom molekularnym, bardzo precyzyjnie scharakteryzowaliśmy olbrzymią kolekcję paciorkowców grupy B, pochodzących zarówno od nosicieli, jak i od noworodków oraz dorosłych, u których doszło do rozwoju zakażenia. To umożliwiło nam uzyskanie kompleksowej wiedzy na temat paciorkowców grupy B oraz porównanie uzyskanych wyników z rezultatami osiągniętymi przez ośrodki naukowe w Europie czy w Stanach Zjednoczonych" – wyjaśnia dr Monika Brzychczy-Włoch z Katedry Mikrobiologii. W kontekście intensywnie prowadzonych prac nad skonstruowaniem nowoczesnej szczepionki przeciwko zakażeniom wywołanym przez GBS, czego w ostatnich latach próbują dokonać naukowcy z całego świata, uzyskane przez zespół krakowskich naukowców wyniki stają się unikatowe nie tylko w skali Polski.
Od trzech lat mikrobiolodzy z UJ CM prowadzą badania w celu poznania białek obecnych w komórkach paciorkowców. Mają one zdolność pobudzania układu odpornościowego człowieka do produkowania przeciwciał, które kierowane są przeciwko tym bakteriom. „Nasza grupa badawcza jest jedynym w Polsce oraz jednym z kilku na świecie zespołów realizujących badania nad paciorkowcami grupy B i ich immunogennymi białkami. W toku prowadzonych prac oznaczyliśmy kilka białek, które są charakterystyczne dla paciorkowców grupy B i – bez względu na bardzo dużą zmienność genetyczną tych bakterii – występują w całym gatunku oraz, co równie ważne, mają zdolność silnego pobudzania układu odpornościowego. Zastosowanie tych białek jako składników szczepionki przeciwko GBS wydaje się bardzo obiecujące" – podkreśla dr Brzychczy-Włoch.
Najpierw wykryć!
Szybka diagnostyka w kierunku nosicielstwa oraz zakażeń wywołanych przez GBS gwarantuje natychmiastowe wdrożenie ukierunkowanej profilaktyki lub leczenia. Jednakże brakuje obecnie szybkich testów diagnostycznych, które umożliwiają potwierdzenie zakażeń wywołanych przez Streptococcus agalactiae. Tradycyjnie stosowane metody diagnostyki oparte są na metodzie hodowli, którą cechuje niska czułość oraz długi czas (do kilku dni) oczekiwania na wynik.
Podczas badań nad nowoczesnymi testami służącymi diagnostyce nosicielstwa oraz zakażeń GBS, zespół z Katedry Mikrobiologii opracował metodę molekularną, która umożliwia jednoczesne oznaczenie kilku markerów mających znaczenie w badaniach epidemiologicznych i diagnostyce paciorkowców grupy B. Opracowany został również wynalazek, zgłoszony już do ochrony w Urzędzie Patentowym RP, dotyczący nowego testu diagnostycznego pozwalającego potwierdzić zakażenie GBS. Wykorzystuje on specyficzną reakcję wybranych białek obecnych u paciorkowców grupy B z przeciwciałami znajdującymi się w surowicy pacjentów. Testy te stanowią alternatywę dla współcześnie stosowanych badań w kierunku nosicielstwa paciorkowców grupy B oraz umożliwiają poszerzenie diagnostyki w przypadku wystąpienia zakażenia.
Dalsze prace badawcze nad paciorkowcami grupy B oraz ich białkami i epitopami wiążącymi prowadzone są w Katedrze Mikrobiologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, przy współpracy z Instytutem Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN we Wrocławiu oraz Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Uniwersytetu (CITTRU), który poszukuje podmiotów zainteresowanych komercjalizacją uzyskanych wyników.