Prawo, historia, człowiek

Print Friendly and PDF

 

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

 

Historia państwa i prawa polskiego jest dyscypliną zajmującą się genezą i rozwojem instytucji politycznych i prawnych. Badania w Katedrze Historii Prawa Polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego koncentrują się na trzech – związanych z państwem i prawem – kręgach tematycznych: źródłach prawa, parlamentaryzmie i kulturze prawnej.

Z perspektywy historycznej, ustawy to źródła prawa, obejmujące bardzo szeroki wachlarz wzorców ludzkich zachowań, które otrzymały ramy prawne. Poznanie mechanizmów tworzenia tych ram w przeszłości sprzyja rozumieniu i doskonaleniu dzisiejszego prawa. Zagadnieniem, któremu prof. Wacław Uruszczak, kierownik Katedry Historii Prawa Polskiego UJ, poświęcił najwięcej uwagi, była kodyfikacja prawa w szesnastowiecznej Polsce oraz wysokiej rangi „pomniki" dawnego prawa, jak np.: Statut Jana Łaskiego z 1506 roku, Formula processus z 1523 roku oraz Korektura praw z 1532 roku.

Kodyfikowanie prawa, czyli tworzenie urzędowych zbiorów prawa, miało na celu zaznajomienie z nim ówczesnego społeczeństwa, a także umożliwiało jego egzekucję, która gwarantowała sprawiedliwość i ład społeczny. Za rządów Jagiellonów (XIV–XVI wiek) system prawny Polski, jako państwa wielonarodowego o zróżnicowanej kulturze i religii, sprzyjał rozwojowi kraju, warunkując tym samym stabilizację polityczną Europy Środkowo-Wschodniej na co najmniej trzysta lat.

Czerpiąc ze źródeł

Istotną częścią badań nad źródłami prawa są edycje źródłowe. Chodzi tutaj o publikacje dawnych tekstów prawnych w opracowaniu krytycznym i edytorskim, a więc wyposażonych w objaśnienia rzeczowe, dodatkowe informacje dotyczące fragmentu tekstu oraz indeksy. Zajmowanie się edycjami źródłowymi to działalność naukowa, w której polscy historycy prawa mają szczególne osiągnięcia – wystarczy wspomnieć analizy Antoniego Zygmunta Helcla, Michała Bobrzyńskiego, Franciszka Piekosińskiego, Stanisława Kutrzeby czy Adama Vetulaniego. Warto podkreślić, że edycje źródłowe wykonane według reguł sztuki nie tylko czynią dawne teksty bardziej przystępnymi, ale same stają się dobrem kultury. To właśnie dzięki temu pierwotne źródła przekazujące treść dawnego prawa lub dokumenty praktyki prawnej uzyskują „nowe życie", zwłaszcza gdy dzięki edycji stają się przedmiotem lektury szerszego grona czytelników.


Acta Nigra Maleficorum Wisniciae (1665-1785),
Archiwum Narodowe w Krakowie,
dostępna również w Małopolskiej Bibliotece Cyfrowej - mbc.malopolska.pl/dlibra

 

Ilustracje dawnych dni

W pełni potwierdzają to wydania dawnych ksiąg sądowych, dzięki którym przybliża się nasza znajomość dawnego społeczeństwa. Zespół prof. Wacława Uruszczaka opracował i wydał dwie tzw. Księgi czarne (Acta Nigra...) Nowego Wiśnicza z XVII i XVIII wieku. Księgi te były prowadzone przez sąd radziecko-ławniczy miasta. Rejestrowano w nich przebieg procesów toczonych w sprawach o przestępstwa takie jak: kradzieże, rozboje, zabójstwa, gwałty, a także odnotowywano tok procesu, zeznania stron i świadków, zapadłe wyroki. Księgi te odsłaniają przed czytelnikiem świat prostych ludzi, mieszczan, chłopów, w tym także obraz ludzi z marginesu społecznego.

Z kolei Księga kryminalna miasta Krakowa z lat 1554–1625 (Wydawnictwo UJ, Kraków 2013), czyli naukowe wydanie zapisek z Archiwum Narodowego w Krakowie, stanowi niezwykłe świadectwo nie tylko samego prawa i wymiaru sprawiedliwości w Polsce dawnych wieków, ale jest także kapitalnym narzędziem poznawczym dla innych dyscyplin humanistyki, jak na przykład dla antropologii społecznej i prawniczej. W manuskrypcie tym odnotowywano sprawy karne toczące się przed sądem Rady Miasta Krakowa. Zawierają one drobiazgowe zeznania oskarżonych uzyskiwane podczas tortur; sprawców przeważnie karano śmiercią.

Oblicza parlamentaryzmu

Obowiązująca dziś Konstytucja RP, przyjęta w 1997 roku, w swej preambule deklaruje nawiązanie do tradycji Pierwszej Rzeczypospolitej (XV–XVIII wiek). Jej niezmiernie ważnym elementem był parlamentaryzm, z naczelną instytucją – Sejmem Walnym. Badania nad sejmem staropolskim przykuwają uwagę polskiej nauki od dawna. Przez długi czas promowano jego ciemny wizerunek, jako instytucji niezdolnej do skutecznego działania zwłaszcza na skutek prawa liberum veto. Było to jednak daleko idącym uproszczeniem. Dogłębne badania sejmu czasów jagiellońskich (patrz: Wacław Uruszczak, Sejm walny koronny w latach 1506–1540, PWN, Warszawa 1980; Izabela Lewandowska-Malec, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jego dorobek ustawodawczy (1587–1632), Księgarnia Akademicka, Kraków 2009) wskazują, że był on zasadniczym forum jednoczenia narodu ku realizacji dobra wspólnego – trwałości Rzeczypospolitej. To dzięki sejmowi, w oparciu o cały system parlamentarny, mogła funkcjonować Rzeczypospolita Obojga Narodów, powstała wskutek zjednoczenia Królestwa Polskiego oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. W dzisiejszej demokratycznej Polsce doświadczenia historyczne związane z dawnym sejmem powinny stanowić przestrogę: każdy, nawet najdoskonalszy system ustrojowo-prawny może ulec rozkładowi, jeśli miejsce dobra wspólnego zajmie prywata.

„Badania nad sejmem doby jagiellońskiej wykorzystałem też współuczestnicząc w pracach nad wydawnictwem źródłowym Volumina Constitutionum, którego inicjatorem i głównym wykonawcą jest prof. Stanisław Grodziski. Opublikowano w nim wszystkie akty prawne uchwalone na sejmach dawnej Polski" – relacjonuje prof. Wacław Uruszczak. Do prac badawczych związanych z parlamentaryzmem zaliczyć należy też przygotowanie opracowania Posłowie ziemscy koronni z lat 1493–1600 pod red. Ireny Kaniewskiej (Wydawnictwo Sejmowe, 2013), stanowiącego rozbudowany spis posłów sejmowych. Wyniki badań nad parlamentaryzmem dawnej Polski prof. Uruszczak prezentował na forum International Commision for the History of Representative and Parliamentary Institutions. W 2005 roku kierowana przez niego katedra organizowała doroczną, już pięćdziesiątą szóstą konferencję tej komisji.

Z przeszłości w teraźniejszość

Trzecim ważnym zagadnieniem badawczym w Katedrze Prawa Polskiego UJ jest kultura prawna. Termin ten – wywodzący się z socjologii – obejmuje ogół wzorców postaw i zachowań przyjętych w toku tworzenia i stosowania prawa. Należą do niej zwłaszcza dobre obyczaje oraz reguły rozumowań prawniczych. Ważnym elementem tej kultury jest tradycja, czyli obecne w świadomości dzisiejszego społeczeństwa wzorce pochodzące z przeszłości, oparte z reguły na chrześcijańskich wartościach etycznych. Dlatego poznanie współczesnej kultury prawnej wymaga badań historycznych. Wiążą się one między innymi ze studiami nad rolą prawa kanonicznego w rozwoju prawa państwowego. Jak znaczny wpływ wywarło ono na system prawny w Polsce, pokazują analizy Statutów Kazimierza Wielkiego lub polskiej myśli prawniczej XV i XVI wieku. Do tego samego kręgu badawczego należy rekonstrukcja zasad ustrojowych dawnej Polski w okresie rządów Piastów, Jagiellonów czy królów elekcyjnych.

Te i inne rozważania zostały zawarte w stworzonej przez prof. Uruszczaka syntezie dziejów ustrojowych i prawa dawnej Polski pt.: Historia państwa i prawa polskiego, t. I (966–1795) (wyd. I, Warszawa 2010; wyd. 2 Warszawa 2013), która jest zarazem podręcznikiem uniwersyteckim.

Historia państwa i prawa polskiego jest dyscypliną istotną w procesie kształcenia przyszłej elity – ludzi, którzy zasiadać będą w organach władzy, w samorządzie terytorialnym, w bankach, w korporacjach gospodarczych. Wielu z nich należeć będzie do liderów życia politycznego.